quinta-feira, 22 de maio de 2014

DOMIN NE'E SAKRIFISIU BOOT

DOMIN NE'E SAKRIFISIU BOOT

Deo ho Dete tuir malu kleur ona, sira kuinese malu didi’ak los, hatene domin boot iha ida-idak nia fuan klean-ba, maibe sira nain rua mai husi familia ne’ebé diferente tebes. Dete mai husi familia riku, sasán iha, riku-soin barak, iha sorin seluk, Deo mai husi foho, família ki’ak, no atrazadu liu, han deit husi toos hodi tutan sira nia moris. 

Iha sira nain rua nia-relasaun-domin, Deo hadomi-tebes Dete. Deo hatudu nia-domin liu husi hikar surat-tahan halo manu-pombu rihun ida (manu-pombu 1000) ona haruka ba nia-doben. Dete simu ho-laran-ksolok no tara hotu pombu sira ne’e iha nia kuartu-laran, dezeñu halo kapas-los. Deo hakerek lia-fuan poétiku domin nian ho kriativu no furak tebes iha manu-pombu surat-tahan ne’e ida-idak, nune’e mos nia hakerek esperansa-domin nian ba futuru moris-hamutuk ho Dete, nia doben-murak-rai. Ezemplu, Deo hakerek: “Hau reza kalan-loron atu ita-bele hadomi malu nafatin”, “Hau harohan atu Maromak proteje O husi tentasaun hotu-hotu”, “Hau husu ba Na’i, atu ita bele hetan moris-ksolok hamutuk iha futuru”, no seluk-seluk tan. Lian-murak hirak ne’e hotu hatudu liu husi símbolu manu-pombu surat-tahan ne’ebé haruka ba Dete.

To’o loron ida, Deo hikar surat tahan manu-pombu ne’e ba dala-rihun ida-resin ida (1001), ida ne’e nia halo ho surat tahan transparente, hatudu diferente boot tebes ho rihun ida seluk liu-ba. Leo intrega ida ne’e direta ba Dete ho lia-menon nune’e: “Dete, ida ne’e mak hau nian manu-pombu ba dala rihun ida-resin ida, liu husi símbolu ida ne’e hau husu atu iha onestidade entre ita, iha relasaun-domin ida ne’e. Hau prontu ona atu ba prenda O no ita sei ba simu skramentu matrimoniu. Hau harohan ita hadomi malu nafatin to’o ferik-katuas, no mate mak sei fahe ita!”

Rona tiha lia-fuan hirak ne’e, Dete mata-been sulin, nia tanis, ho lian nakdedar hatan ba nia-doben: “Deo, hau laran-ksolok tebes rona lia-fuan hirak ne’e, maibe hau disidi tiha-ona atu hakotu ita nia-domin, hau la-bele kaben ho O, hatene de’it ona ba doben, o mai husi família ki’ak, iha sorin seluk, hau persiza osan-barak, sasán folin-karun, no riku-soin hanesan hau nia inan-aman hatete, hau husu diskulpa!” Deo nia-fuan besik nakfera, nakdedar-los, nia hirus-ona Dete, hirus aat-los. Nia hatete-aat nune’e; feto matan-osan, kidun gazolina, la-iha sentimentu, laran-aat, no seluk-seluk-tan. Deo hamriik hakat-ain ba dook, husik-hela Dete tanis mesa-mesak iha fatin ne’eba.

Deo lakohi ona sai ema ki’ak, nia haka’as-an atu hadi’ak nia moris, halo mudansa ba nia vida tomak. Nia jura ba nia-an atu hetan moris susesu. Dete nia-lia-fuan hafalun nia atu hakat-ba susesu. Iha fulan ida nia laran deit, Deo hetan ona rezultadu. Kompaña foti nia ba Xefe Unidade ida, no liu-tiha tinan ida foti-tan nia ba Jestór ho responsabilidade boot, la-kleur de’it nia kaer ona 50% riku-soin kompaña nian ((‘saham’ 50%). Deo sai ema-boot, kuinesidu, ema hotu hatene, nakfilak tiha sai fitun nabilan, no modelu susesu nian ba ema-barak.

Loro-kraik kmanek ida, Deo halai haleu sidade ho nia kareta-foun, hateke ba sidade nia-kmanek no sinti-hakmatek iha-fuan, udan mos tun dadaun mai, halo laran-malirin tebes. Deo hateke ba dalan ninin, haree hetan ferik ho katuas ida la’o hela iha udan laran, krekas-maran, kulit kesi ruin, karik la-iha atensaun husi sira-nia-oan. Deo halai neneik ba luron ninin, besik ba ferik-katuas ne’e, fihir didiak ba sira, nia hatene, kuinese sira nain rua, Dete nia inan-aman. Deo komesa hanoin iha nia-ulun atu goza sira, maibe nia-laran la-fo dalan, fuan nakdedar, nia labele goza sira, nune’e nia halai neneik tuir deit sira atu ba ne’ebé.

Deo hakfodak tebes bainhira haree sira nain rua tama ba semitériu ida nakonu ho manu-pombu ne’ebé halo husi surat-tahan. Nia hakfodak-liu-tan bainhira haree hetan Dete nia foto iha rate leten. Deo tun-kedas husi nia kareta no halai tama ba rate-laran, hakbesik-an ba Dete nia-inan-aman.

Dete nia-aman dehan: “Deo, agora ami sai ki’ak tiha ona, ami nia riku-soin hasai hotu ba Dete nia tratamentu, nia sofre kankru-oan-fatin ne’ebé todan. Dete rai-hela karta ida ne’e, no husu ami atu hato’o ba, se ami hasoru ita”. Deo simu karta namkurut ne’e husi Dete nia-aman.

Deo la-tahan atu lee, Dete hakerek: “Deo, hau husu diskulpa, tanba tenke bosok ona o, doben. Hau hetan moras kankru-oan-fatin ne’ebé la-bele ona kura. Hau la-bele dehan loloos ida ne’e ba doben, tanba karik hau hatete ba o, halo doben terus-boot, harahun o-fuan, hamate o-moris. Deo, hau kuinese didi’ak o, hatene o to’o o-fuan klean ba, nune’e hau halo ida ne’e atu o-nia moris ba oin nafatin. Hau hadomi-los o, Deo, haku'ak boot. Dete”.

Deo mata-been sulin habokon karta ne’e, nia tanis, nia hakarak hakilar maka’as, tanba Deo hanoin aat tiha ona ba Dete, hatete nia ho-lia-fua foer sira. Agora, Deo bele sinti sentimentu Dete nian bainhira nia hatete lia-foer sira ne’e, dehan nia-matan-osan, kidun gazolina, laran aat, la-iha sentimentu. Deo mos bele sinti, oinsa mak Dete terus tahan-moras mesa-mesak to’o nia mate. Deo bele sinti, oinsa Dete persiza tebes nia prezensa iha situasaun susar-rabat-rai nia-laran, maibe Deo momentu ne’eba hili liu hanoin katak Dete laos doben ida ne’ebé iha sentimentu klean. Dete halo sakrifisiu boot ba Deo atu nia la-bele monu iha susar no terus nia laran, la-bele hamate nia espiritu ba moris susesu.

Domin ne’e laos kona-ba hakuak-malu ka rei-malu, maibe domin ne’e sakrifisiu ida ba ema ne’ebé importante-liu iha ita nia moris.

Husi: Jano B. Buti
APRENDE HUSI MANU-FALUR (POMBU)

APRENDE HUSI MANU-FALUR (POMBU)

Manu falur-aman ida nunka fahe nia domin ba inan nain-rua. Ita bele haree didi’ak, observa tutuir, karik hetan falur-aman ida mak troka hela de’it nia-kaben? Nia resposta, la-iha! Falur-aman ho parseiru ida de’it to’o mate. 

Manu-falur hatene fila-fali uma, ba nia-knuuk. Maske nia bele semo dook ba to’o iha ne’ebé de’it, rai sei la-fila nia, nia hatene dalan fila ba-uma knuuk. Karik imi hatene Manu-falur ida la-fila ba nia knuuk. Nia resposta, Lae.

Manu-falur nia moris romántiku liu-hotu. Bele observa didi’ak, bainhira pombu-aman hananu ho nia-fuan admira nia kaben, falur-inan la-loko-an, hakru’uk de’it, moe uitoan hodi simu admirasaun. Karik ita haree sira tebe-malu ka tata-malu? Nia resposta, Lae.

Manu-falur hatene oinsa mak serbisu hamutuk. Bele haree bainhira sira tulun malu, serbisu hamutuk halo knuuk. Falur-aman no inan hikis kosar-been lalin ai-sanak hodi halo knuuk ba nia oan-sira. Kuandu falur-inan luut, falur-aman halo siguransa besik knuuk, bainhira inan luut kolen ona, aman mak luut fali. Karik imi haree sira dudu-malu ka diskuti malu kona-ba serbisu. Nia resposta, Lae.

Manu-falur mak ida ne’ebé la-soi bílis (empedu), nia la-iha moruk, nune’e nia la-rai odiu.

Se manu-falur bele halo hotu atividade sira temi iha leten, nusa mak ita ema labele? Moris ne’e furak bainhira ita kumpriende malu, tulun malu, fahe ba malu no respeitu malu.

Husi : 

Jano B. Buti