AMAN NIA EDUKASAUN TUIR OAN NIA PONTUDEVISTA

Bainhira hau nia otas tinan 4: "Hau nia aman mak di’ak no kapás liu iha mundu”.
Bainhira hau nia otas tinan 10: "Hau nia aman mak espesiál, maibe dalaruma bele hirus”.
Bainhira hau nia otas tinan 12: "Kuandu hau sei kiik, hau nia aman nakonu ho domin”.
Bainhira hau nia otas tinan 14: "Hau nia aman ne’e sensitivu loos”.
Bainhira hau nia otas tinan 16: "Susar tebes ba hau nia aman atu simu realidade tempu agora ”.
Bainhira hau nia otas tinan 18: "Mundu modernu ba bebeik, hau lakumpriende hau aman nia hakarak, lahatene loos nia hakarak saida?”.
Bainhira hau nia otas tinan 20: "Susar ba hau atu perdua hau nia aman, no hau lakumpriende oinsá hau nia inan bele pasiénsia moris hamutuk ho nia ba tempu naruk”.
Bainhira hau nia otas tinan 25: "Hau nia aman kontra buat hotu ne’ebé hau hakarak”.
Bainhira hau nia otas tinan 30: "Susar tebes atu konkorda ho hau nia aman, hau fiar katak uluk avo mane ulun moras eduka hau nia aman iha nia tempu joven”.
Bainhira hau nia otas tinan 40: "Hau nia aman eduka ona hau ho jeitu oioin iha hau nia moris tomak, hau tenke halo tuir jeitu hirak ne’e”.
Bainhira hau nia otas tinan 45: "Hau bila’an no kestiona, oinsá hau nia aman bele eduka ami hotu ho didi’ak”.
Bainhira hau nia otas tinan 50: "Loos duni, lafasil eduka oan sira, hau foin kumpriende oinsá hau nia aman to’o kolen no ulun moras eduka no kuidadu ami hotu”.
Bainhira hau nia otas tinan 55: "Uluk, hau nia aman iha vizaun ne’ebé dook ba futuru, nia lansa planu kriativu barak ba ami, nia mak aman espesiál no nakonu ho domin”.
Bainhira hau nia otas tinan 60: "Hau nia aman mak di’ak no kapás liu iha mundu” .

Moris la’o tuir nia dalan, hadulas tuir nia tempu, oan ida presiza tinan 56 atu fila fali ba faze labarik tinan 4, hodi repete hikas fraze “Hau nia aman mak di’ak no kapás liu iha mundu”.

Autor : Jano B. Buti

Continue Reading

Ladaña husi hau nia Mãe

Foin remata te’in hotu hahán kalan nian, hau nia kakutak la para hanoin no sukat hau nia-an.  Fihir dadaun hahán ne’e, buat ne’ebé mosu iha hau nia kakutak mak, hau ne’e ‘spoiled’ liu. Maske dalaruma han supermi hela deit tamba sibuk, maibe kuandu iha tempu atu te’in, na’an ho modo nia quantidade sempre barak liu etu. La’os tamba hau mak hakarak, maibé hau bele dehan deit difisil atu sukat modo ka na’an ba porsi ba ema ida nian deit tuir standar Timor. Naumedigas, hau atu te’in na’an pedasuk rua ka tolu iha tasu? ou modo tahan ida ka rua? (ba ema ida nian deit).

        Maibé hanesan hau dehan, hau sente-an ‘spoiled’ tamba se hanoin didiak, iha hau nia rai, ema balu dalaruma susar atu hetan hahán, familia barak mak susar atu sosa na’an ba oan sira iha semana ida nia laran, ka fulan ida nia laran. Atu ekilibra ida ne’e hau nia maluk sira barak liu mak han etu barak (foho ramelau) maibé modo kuaze hanesan infeita deit etu (katak uitoan los). 

            Hanoin hirak ne’e hotu halo hau hanoin teb-tebes hau nia familia iha Timor liu-liu pai ho mae.. jangankan han etu mak barak liu fali na’an ka modo, dalaruma sira la han liu kedas. Máximu loron ida han dala rua, mínimu, la han liu kedas...  I hau fiar, la’os hau nia inan-aman deit, sei iha ema barak mos hanesan ne’e.

Sei hanoin hela, derrepente  telefone lian, telefone ne’e husi mãe iha Timor. Tesi lia uitoan, hau husu kedas, “tamba sa imi forte nafatin? Hamnasa kontente hela deit, maske dalaruma imi han dala ida deit iha loron ida?”

“Oan, hatene o iha nebá eskola diak hela, ne sufisiente ona ba ami atu moris loron ida. Kona-bá hahán, ami toman tiha ona uluk funu iha ai-laran...O nia saúde diak, estudu la’o diak, ba ami to’o ona”

Hmm.. hau sei dúvida, maibé koko atu kumpriende..Hau husu fali, “Mae, nusa lakohi han para saúde diak? Uluk ami sei kiik, imi kesi kabun atu ami hetan edukasaun diak, até kuandu ami husu na’an imi dehan, orsida selu imi nia ekola hodi saida tan? Agora ami ida-ida iha ami nia fatin, haruka osan ba imi, atu sosa hahán diak hirak nebé uluk imi la konsege hola, imi la han fali? Saida los mak imi hakarak?”

“La’os lakohi oan, agora tempu atu goza duni maibé la’os hahán. Ami han na’an, tensaun sa’e maka’as halo ami nia vida badak, ami han modo tanan, tolan ba la tun... naumedigas ami atu tolan etu maran?” Hau hamnasa maibe konfuzan hela. 

Maske konfuzuan, maibé pelu menus, agora hau kumpriende uitoan tamba sa dalaruma sira lakohi han. Hau hatán fali ba, “entaun mae, se hanesan ne’e, lalika tan halo natar ho toos ona, halo ba mos atu fó han se?...ba imi nain rua nia kabun deit, alin sira sei bele sustenta, hau mos sei bele haruka stipend rohan oan sorin karik imi presiza”

      “Hahahaha,” Mae hatán ho hamnasa, “haluha tena, tinan-tinan ami sempre fó fos-rai ba imi, no hau nia bei-oan sira gosta liu fos rai duke imi nia fos loja? Haluha tena katak natar oan ne’e mak hodi sustenta ita hotu nia moris durante ne’e no mos imi nia edukasaun husi kiik? Haluha tena katak dalaruma imi sibuk liu ho buat seluk, sosa buat seluk ou sibuk rai osan atu halo ka  sosa buat ruma, to’o haluha tiha imi nia kabun?  Haluha tena katak, uluk ita ba konsulta, doutor dehan, ami tenki halo ezersisiu? Naumedigas oan hakarak ami atu ba fali gym, ou halai dader loraik.. ami nia ezersisiu mak toos no natar ne’e. Ami hakarak book-an hela deit hodi hein imi...  maibé ami la hakaas-an ona hanesan uluk... koko tuir ami bele, haka’as uitoan deit maibé halo ami sibuk nafatin. Ikus liu, se ami la book natar ne’e, no abandona hela, la kleur ema okupa ona, tamba laihá ema seluk mak atu haré tan.. Imi hotu hela dook husi ami.”

      

          Rona litani naruk ne’e, hau koko foti konkluzaun.. Afinal imi la peduli kona-ba hahán ba imi nia-an maibé sei peduli nafatin hahán ba ami oan sira... no imi nia bei-oan sira

Hau hakruuk nonok deit, la hatene atu hatán tan saida.. hahán ne’ebé hau prepara hela iha hau nia oin atu han ne’e, derrepente sente nia gostu lakon tiha.. Hau mos sente katak, hau presiza estuda barak tan husi valór morisa nian husi Sira (inan-aman).

          Ikus liu, MOSU IHA HAU NIA OIN, ‘SAIDA MAK SIRA BELE GOZA TAN, ATU HALO SIRA KONTENTE MAIBÉ LA’OS HAHÁN?’ hau sente hau iha ona nia resposta... Hmm 


Hakerek nain

Bill Soares

Continue Reading

DALAN IDA DE’IT BA SUSESU

Joven ida dada-lia ho nia mestri. Nia husu, “Mestri, bele ka lae hatudu mai hau dalan atu la’o to’o ba susesu?” Mestri laiha resposta maibe halo de’it lian “uhmm…” hafoin mestri nonok tiha de’it. Liu tiha minutu balun, mestri hatudu de’it liman ba dalan ida. Joven ne’e la’o tuir dalan ne’ebé mestri hatudu ba. Nia lakohi lakon tempu atu hetan susesu. Maibe hafoin minutu balun, nia hakfodak no kestiona “Opss, ida ne’e dalan nia rohan no ninin”, los duni, tanba iha nia oin hamriik moru aas ida, taka dalan, laiha tan dalan seluk. Joven ne’e hamriik hodi hateke de’it, laran rua-rua, no husu ba nia-an “dalaruma hau kumpriende sala mestri nia objetivu.”

Joven ne’e disidi fila fali hodi husu tenik ba nia mestri, “Mestri, dalan ida ne’ebé lós mak atu la’o to’o ba susesu?” Dala ida tan mestri hatudu nafatin ba dalan ne’ebé hanesan, lako’alia buat ida. Nia halo tuir hodi hakat tuir dalan ne’ebé mestri hatudu ba. Maibe saida mak nia hasoru hanesan de’it, moru aas no dalan taka, laiha tan dalan seluk. Joven ne’e komesa hanoin, karik mestri halimar de’it hodi goza, nia laran hirus loos no lasimu.

Ho laran manas tebes, hirus, joven ne’e fila ba hasoru mestri, “Mestri, hau la’o tuir ona dalan ne’ebé ita-boot hatudu, maibe dalan ne’e dalan kotu, labele liu tanba iha moru aas satan netik no laiha tan dalan seluk atu liu. Hau husu tan dala ida. Mestri, atu to’o ba susesu liu husi dalan ida ne’ebé? Mestri labele hatudu liman de’it, ko’alia sai mai!” Ikus mai Mestri ne’e ko’alia,“Dalan atu to’o ba susesu nian mak ne’e duni, liu tiha hakat ida-rua iha moru nia sorin ba.”

Mensajen: Moru aas la’os objetivu ikus, obstakulu la’os atu hapara, dezafiu la’os atu hamate, atu hetan susesu tenke iha esforsu maka’as. Susesu labele monu husi lalehan.

Autor : Jano B. Buti

Continue Reading

ONESTIDADE NE’E IMPORTANTE TEBES

Kompaña boot ida, buka hela funsionáriu tékniku nain ida atu xefia departementu ida iha kompaña ne’e. Aplikante sira barak tebes mak ba prienxe formuláriu, tuir teste hakerek, entrevista no testu psikolojia. 
Hafoin ezame hirak ne’e hotu tuir prosedimentu formal ba aplikante sira, ikus liu dezafia aplikante sira ho teste foun ida. Aplikante ida-idak simu fore-mungu manko ida hadi ba halo viveiru, no tuir tempu ne’ebé determina ona ida-idak tenke lori fila fore-mungu-oan ne’ebe moris buras ba kompaña refere. Se nian mak buras, fresku no furak liu, nia mak sei hetan pozisaun ne’e ho saláriu aas.

Liu tiha semana balun, aplikante ida-idak lori ho sira nia fore-mungu-oan ba kompaña. Aplikante sira hatudu ida-idak nia rezultadu serbisu no espera hela atu hetan pozisaun ne’e. Ita hare katak susar tebes ba kompaña atu hili ema nain ida, tanba maioria hatudu viveiru ne’ebé buras, fresku no furak los.
Ekipa selesaun hahú bolu naran, no deskobre katak aplikante ida la-mosu la-ho razaun. Jestór kompaña nian liga telephone ba aplikante ne’e atu husu razaun tanba saida mak nia la-mai. Aplikante ne’e ho laran-triste tebes no sentimentu falla hato’o nia razaun tanba saida nia la-marka prezensa. Nia dehan, fini ne’ebé fo ba nia atu halo viveiru to’o agora seidauk moris, nia tenta ona halo buat hotu, tau-tan rai-bokur, ‘pupuk’ no rega didiak maibe fini ne’e la-moris hela deit. “Hau hanoin, hau labele ona kompete ho aplikante sira seluk, tanba ne’e hau disidi la-marka prezensa iha ita-boot nia kompaña loron-ohin”. Banhira nia atu taka telefone, Jestór kompaña dehan nune’e: “ Ita-boot mak ema ida ne’ebé ami simu iha kompaña ida ne’e, ita laran-moos”. Surpreza boot ba aplikante ne’e, to’o nia la-fiar said amak nia rona.

Tuir loloos, fini fore-mungu ne’ebé fahe ba kandidatu/aplikante sira ne’e, fini ida ne’ebé liu tiha ona prosesu ida atu kuda labele-ona moris. Tanba ne’e kompaña sei ho fasil tebes aplikante ida ne’ebé mak iha ONESTIDADE. Faktu hatudu katak iha ema ida de’it mak la-lori fila fore-mungu-oan ba kompaña, no nia mak sai manan nain iha kompetisaun ida ne’e, hetan pozisaun diak. “Ida ne’e mak ami nia prinsípiu, valor moral iha serbisu aas liu kompara ho prestasaun serbisu” jestór esplika ba aplikante sira hotu.
Fo-liu atensaun ba karate duke reputasaun, tanba karater mak ita-nia-an loloos, no reputasaun ne’e nu’udar ema seuk nia haree ba ita-nia-an.

Onestidade ne’e importante tebes iha buat hotu-hotu. Maske la-fasil atu buka onestidade no ema onestu, maibe onestidade iha duni vantajen barak iha area oi-oin inklui mos iha serbisu fatin. Onstidade fo-mos valor aas tebes ba ita nia fé.

Serbisu diak kolega sira, komprimentus.

Autor : 

Jano B. Buti

Continue Reading

PERSESAUN LAHANESAN BA LIA-MENON

Aman di’ak ida, besik ona hakotu iis, iha nia fen-kaben nia-oin, fó hela lia-menon ikus ba nia oan mane na’in rua: 

Lia menon dahuluk: “labele husu fila-fali saida mak imi fó ona impresta ba ema” 

Lia menon daruak: “ Atu ba ka fila husi loza karik, keta halo loro-matan kona imi nia oin” 

Liu tiha tinan barak hafoin aman ne’e mate, faktu hatudu katak oan dahuluksai riku bo’ot maibe oan daruak (ikun) sai ki’ak rabat rai. 

Loron ida, inan bolu oan ikun hodi husu tuir, nusa mak sai hanesan ne’e:

Oan ikun nia resposta ba nia inan:

“Ne’e akontese, tanba hau halo tuir lia-menon pai nian. Pai hameno atu hau labele husu fila-fali saida mak hau fó ona impresta ba ema, tanba ne’e hau nia kapitál menus ba bebeik tanba ema laselu fila saida mak sira foti husi hau, hau labele husu ba sira”. “Nune’e mós, pai hameno, karik hau ba ka fila husi loza, keta halo loro-matan kona hau nia oin, tanba ne’e hau ba-mai sa’e taxi atu loron lakona hau, tuir loos hau bele la’o de’it maibe tanba pai hatete nune’e, hau halo tuir, hau nia osan sai barak ba taxi.”

Loron seluk, inan bolu oan dahuluk hodi husu tuir, tanba saida nia sai riku tan de’it:

Oan dahuluk nia resposta:

“Buat sira ne’e hotu tanba hau halo tuir lia-menon pai nian. Pai hameno atu labele husu fila-fali saida mak fó ona impresta ba ema, tanba ne’e hau nunka atu fó impresta ba ema ida, hau nia kapitál lasai arbiru.” “Nune’e mós pa hameno, karik ba ka fila husi loza, labele halo loro-matan kona oin, tanba ne’e hau sai husi uma sedu ba loza antes loro-matan sa’e, hau loke loza antes ema hotu loke, nune’e mós hau fila husi loza ba uma tarde, depois loro-matan monu ba tasi, taka hau nia loza hafoin ema hotu nian taka tiha ona.”

“Tanba ne’e, ema hotu hatene hau nia loza, sai favorite tanba iha oras serbisu barak liu”

Mensajen: “halo ba buat ne’ebé baibain ho esforsu ne’ebé la’os baibain”

Autor : Jano B. Buti

Continue Reading